Transformacja ustrojowa na Węgrzech, czyli o Trójkątnym Stole (1989).

Obrady Narodowego Trójkątnego Stołu rozpoczęły się 13 czerwca 1989r. i zakończyły 18 września tego samego roku. Rozmowy trzech stron, czyli władzy, opozycji i organizacji społecznych doprowadziły do odejścia od systemu komunistycznego, od lat 60. zwanego na Węgrzech kadaryzmem lub też gulaszowym komunizmem.

Obrady Trójkątnego Stołu 

Od wydarzeń powstania węgierskiego z 23 października 1956r. Węgierską Republiką Ludową rządził sekretarz generalny Komitetu Centralnego Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (węg. Magyar Szocialista Munkáspárt, MSZMP) János Kádár. Początkowy okres jego rządów znaczony był masowymi represjami. W latach 60. nastąpiła poprawa warunków życia, dzięki wprowadzony reformom ekonomicznym. Społeczeństwo pomne czasów krwawego popowstańczego reżimu dopiero w II połowie lat 80. zintegrowało się w środowiska opozycyjno-reformatorskie, wtedy powstały takie partie jak Węgierskie Forum Demokratyczne, Związek Młodych Demokratów (FIDESZ) oraz Związek Wolnych Demokratów. Jeszcze w maju 1988r. na zebraniu partyjnym została podjęta decyzja o wymianie kadry kierowniczej. W ten sposób funkcji partyjnych pozbawiono J. Kádára, co oznaczało skończenie z gulaszowym komunizmem i poniekąd ułatwienie wprowadzenia zmian. Zastąpił go Károly Grósz, który był politykiem dynamicznym, ale zdecydowanie przeciwnym demokratyzacji reżimu.

Rok 1989 na Węgrzech od samego początku zwiastował nadchodzącą zmianę w kierunku demokratyzacji kraju. W samym kierownictwie były widoczne poddziały, czego przykładem jest radiowa wypowiedź Imre Pozsgayego, który wydarzenia z 1956r. nazwał powstaniem ludowym – dotąd władza określała terminu kontrrewolucja. Wtedy także wysunął propozycję wprowadzenia systemu wielopartyjnego. W styczniu węgierski parlament uchwalił ustawę, która umożliwiła legalne działanie partii politycznych – o wolności zrzeszania i demonstrowania swoich poglądów. Na początku roku został przygotowany projekt reformy konstytucji przez komisję, na czele której stał minister sprawiedliwości Kálmán Kulcsár. Na podstawie projektu w marcu przedstawiono na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego plan, który zakład m.in. rezygnacja z kierowniczej roli partii komunistycznej, likwidacja Rady Państwa, a tym samym przywrócenie urzędu prezydenta, wprowadzenie trójpodziału władzy oraz zniesienie ograniczeń w zakresie praw i wolności obywateli. W międzyczasie, w lutym, KC WSPR zgodził się na przywrócenie systemu wielopartyjnego. Nim doszło do obrad „trójstronnego” stołu, porozumieć się między sobą musiała opozycja, w tym celu 22 marca doszło do rozmów przy okrągłym stole opozycji. Jest to tyle znamienne, że później stronę opozycyjną w rozmowach z WSPR i tzw. stroną trzecią, nazywano Okrągłym Stołem Opozycji (węg. Ellenzéki Kerekasztal)

Trzynastego czerwca do stołu usiadły: Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza (Károly Grósz, György Fejti, Imre Pozsgay), reprezentanci obozu opozycyjnego (Imre Kónya, József Antall, György Szabad, Viktor Orbán i Péter Tölgyessy) oraz organizacje społeczne (związki zawodowe i wyznaniowe zależne od komunistów; István Kukorelli). Trzy dni później, 16 czerwca, miał miejsce powtórny, tym razem uroczysty, pogrzeb przywódcy powstania węgierskiego z roku 1956 premiera Imre Nagyego. Tego również dnia z płomiennym, podnoszącym na duchu i sercu przemówieniem, wystąpił Viktor Orbán, którego fragment niósł następującą treść: 

Jeśli uwierzymy w naszą własną siłę, jesteśmy w stanie doprowadzić do zakończenia dyktatury komunistycznej. Jeśli będziemy wystarczająco zdeterminowani, możemy nacisnąć na partię rządzącą, aby przystała na wolne wybory. Jeśli nie stracimy sprzed oczu idei 1956 roku, możemy wybrać sobie taki rząd, który podejmie natychmiastowe rozmowy o wycofaniu wojsk radzieckich i o bezzwłocznym rozpoczęciu tego procesu. Jeśli jest w nas dość uporu, jeśli wszystkiego tego chcemy, wówczas, ale jedynie wówczas możemy wypełnić wolę naszego powstania. 

Viktor Orbán, 16 czerwca 1989r.

Tym przemówieniem młody członek partii Związek Młodych Demokratów (FIDESZ - Fiatal Demokraták Szövetsége) zaczynał swoją karierę polityczną. Dnia 6 lipca uniewinniono Imre Nagyego, co zyskało dodatkowy wymiar symboliczny, gdyż tego samego dnia zmarł János Kádár. 

Podobnie jak w przypadku obrad Okrągłego Stołu w Polsce, również tutaj zostały powołane komisje eksperckie, które miały się zająć m.in. opracowaniem procedur wyboru prezydenta, etycznego kodeksu wyborczego, ordynacji wyborów powszechnych, zadecydować o losie Milicji Robotniczej (węg. Munkásőrség), uregulowaniem zapisów Kodeksu Pracy, nową ustawą informacyjną i ustawą technologii informacyjnej oraz ustawą o służbie cywilnej, a także wypracowaniem rozwiązań wykluczających gwałtowna rozwiązywanie problemów politycznych. 

Zwieńczeniem obrad było ogłoszenie 18 września zawarcia porozumienia. Najważniejsze ustalenia dotyczyły nowelizacji konstytucji z 1949r. Węgry stały się republiką, od tego momentu występująca jako Republika Węgierska, której podstawą była demokracja polityczna i realizacja klasycznego podziału władzy. Przyjęto system wielopartyjny i zasadę, że żadna z partii nie może sprawować nieograniczonej władzy. Najważniejszym organem władzy w państwie i najwyższym organem przedstawicielskim narodu na powrót stał się parlament. W miejsce Rady Prezydialnej powołano urząd prezydenta republiki, który wybierany jest przez parlament. Wtedy też ustalono, żeby tymczasowym prezydentem został, przewodniczący Zgromadzenia Krajowego (w realiach polskich to jest Marszałek Sejmu) Mátyás Szűrös (WPS). Początkiem października rozwiązana została Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnica, a w jej miejsce powołano Węgierską Partię Socjalistyczną. Osiemnastego października parlament uchwalił zmiany w konstytucji. Zmiany konstytucyjne jeszcze stary parlament przyjął 23 października 1989r., co było swoistym hołdem dla walczących podczas węgierskiego Października ’56 i wyrazem uznania dla odważnych posunięć premiera Imre Nagya. Jeszcze tego samego dnia Mátyás Szűrös na Placu Kossutha, przed budynkiem Parlamentu uroczyście proklamował republikę. Kilka ważnych kwestii takich jak m.in. dotyczących wyboru prezydenta czy losów majątku partii komunistycznej, nie zostało rozwiązanych, dlatego też Związek Wolnych Demokratów i FIDESZ nie podpisały porozumienia. Rozstrzygnięcie tych kwestii pozostawiono w gestii społeczeństwa, czyli referendum.

Dnia 26 listopada 1989r. zostało przeprowadzone referendum. Węgierskiemu społeczeństwu postawiono cztery pytania:

1. Czy wybór prezydenta powinien zostać dokonany po wyborach parlamentarnych? 
2. Czy organizacje związane z Węgierską Socjalistyczną Partią Robotniczą powinny mieć zakaz działania w miejscach pracy? 
3. Czy należy rozliczyć Węgierską Socjalistyczną Partię Robotników z posiadanego majątku? 
4. Czy milicja (węg. Munkásőrség) powinna być zlikwidowana? 

Na pytanie pierwsze TAK (węg. IGEN) odpowiedziało 50,07% głosujących, NIE (węg. NEM) zaznaczyło 49,93%. Przy tym jednym pytaniu widać wyraźny podział społeczeństwa. W trzech kolejnych pytaniach, zaznaczonych odpowiedzi IGEN było zawsze powyżej 94%. W myśl idei vox popolu, vox dei wybory parlamentarne wyznaczono na 25 marca 1990r., po których parlament miał wybrać prezydenta. Stary jeszcze parlament, przyjmując ustawę o partiach, zdecydował, że żadna z nich nie będzie w jakikolwiek sposób obecna w miejscach pracy. Majątek MSZMP odziedziczyła Węgierska Partia Socjalistyczna, co nastąpiło wraz z rozwiązaniem tej pierwszej. Munkásőrség została rozwiązana. 

Całkowicie wolne wybory parlamentarne, określane też jako tranzycyjne, odbyły się w 1990r. w dwóch turach: pierwsza – 25 marca, a druga – 8 kwietnia. Charakterystycznym było to, że rywalizacja nie przebiegała jak to zwykle bywa, między ugrupowania postkomunistycznymi i antykomunistycznymi. W tym wypadku batalię o głosy toczyły między sobą partię z tego samego środowiska politycznego. Z walki o poparcie społeczne między Związkiem Wolnych Demokratów a Węgierskim Forum Demokratycznym „z tarczą” wyszła ta druga, zdobywając 164 z 386 mandatów, czyli 42,49%. Z racji, że ten wyniki nie umożliwiał samodzielnego rządzenia, WFD zawarło koalicję z Niezależną Partią Drobnych Rolników (zdobyła 44 mandaty) i Chrześcijańsko-Demokratyczną Partią Ludową (zdobyła 21 mandatów). Prezesem rady Ministrów powołanej 23 maja 1990r. został József Antall junior (syn Józsefa Antalla, który podczas II wojny światowej był odpowiedzialny za opiekę nad polskimi uchodźcami) z Forum Demokratycznego.

Herb Kossutha

Godło Węgier

Dla premiera J. Antalla i jego rządu najważniejsze było: stworzenie trwałych fundamentów państwa prawa, wyjście z kryzysu gospodarczego, wystąpienie z bloku wschodniego i akces do struktur zachodnich takich jak NATO i Europejska Wspólnota Gospodarcza, współpraca regionalna oraz wsparcie mniejszości węgierskich w innych krajach. Premier podjął decyzję, aby godłem państwowym został historyczny herb z koroną św. Stefana, zamiast Herbu Kossutha. 

Drugiego maja 1990r. przewodniczącym węgierskiego parlamentu węgierski został polityk Związku Wolnych Demokratów Árpád Göncz. Tym samym pełnił funkcję tymczasowego prezydenta Republiki Węgierskiej. Jeszcze 29 lipca 1990r. politycy WPS zainicjowali referendum w sprawie bezpośrednich wyborów prezydenckich. Bardzo niska frekwencja (14%) przesądziła o tym, że prezydent ma być wybierany przez Zgromadzenie Krajowe. W takiej sytuacji parlament 3 sierpnia zdecydował, że głową państwa zostanie Árpád Göncz.

Ukoronowaniem zmian polityczny i prawnych była ustawa z sierpnia 1990r. o samorządzie terytorialnym, która rozwiązując system rad z 1950r. przywracała autonomię lokalną miejscowością w kraju. 

Transformację ustrojową na Węgrzech pod względem form i metod była pokojowa i bez przemocy, natomiast pod względem znaczenia i treści była to transformacja rewolucyjna. Bardzo często podkreśla się, że bez rozlewu krwi Węgrzy stali się wolnym, niezależnym i suwerennym narodem. Brak represji można argumentować faktem, że nie doszło do rozliczenia poprzedniego reżimu, ani też nie została przeprowadza pełna lustracja. Niemniej dzięki temu Węgry znalazły się w gronie państw Jesieni Ludów. 

Kamila D. Szymczak

Bibliografia: 

1. 25 éve volt a négyigenes népszavazás, 2014. (https://mult-kor.hu/25-eve-volt-a-negyigenes-nepszavazas-20141126, dostęp: 29.03.2020r.) 

2. Az 1990-es választások – az első szabad voksolás, 2010. (https://24.hu/belfold/2010/02/01/1990_valasztasok/, dostęp: 29.03.2020r.) 

3. Borzęcka M., Jak Viktor Orbán zdekomunizował Węgry, 2016. (http://orbaniwegry.blogspot.com/2016/12/jak-viktor-orban-zdekomunizowa-wegry.html?m=1, dostęp: 28.03.2020r.) 

4. Dobos S., A „négyigenes” népszavazás (1989), 2010. (https://24.hu/tudomany/2010/11/26/a-negyigenes-nepszavazas-1989/, dostęp: 29.03.2020r.) 

5. S. Dobos , Göncz Árpád Árpi bácsi lett – az elnökválasztás (1990), 2011. (https://24.hu/tudomany/2011/05/02/goncz-arpad-arpi-bacsi-lett-az-elnokvalasztas-1990/, dostęp: 29.03.2020r.) 

6. Göncz Árpád, (https://magyarugyvedikamara.hu/tart/index/140/1, dostęp: 29.03.2020r.) 

7. Kerekasztaltól a demokratikus alkotmányig, 2009. 

(https://mult-kor.hu/cikk.php?id=24985, dostęp: 28.03.2020r.) 

8. Kopyś T., Historia Węgier 1526 – 1989, Kraków 2018. 

9. Romsics I., Historia Węgier, Poznań 2018. 

10. Szerencsés K., Trudne przebudzenie Węgier, 2019. (https://www.rp.pl/Wegry-1956---1989/311219924-Karoly-Szerencses-Trudne-przebudzenie-Wegier.html, dostęp: 30.03.2020r.) 

11. Węgry – Węgierska Republika Ludowa, (https://rok1989.pl/r89/wegry/historia/8634,Wegry-Wegierska-Republika-Ludowa.html, dostęp: 28.03.2020r.) 

12. Zmiany polityczno-ustrojowe na Węgrzech, (http://stosunki-miedzynarodowe.pl/systemy-polityczne/938-system-polityczny-wegier, dostęp: 29.03.2020r.) 

Materiał ilustracyjny: 

Obrady Trójkątnego Stołu - http://orbaniwegry.blogspot.com/2017/06/13-czerwca-1989-roku-rozpoczey-sie.html, dostęp: 28.03.2020r. 

Viktor Orbán, 16 czerwca 1989r. - https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgx-p5uLBZI7VwObm6_xLwF37UCeiP3rzvCiSlHh8eYf1szdGZZC73aVNL2Zsz7RnUsB65wu7xJT9ny74hg81upn6VbZB4yyu6YNpITb2pJJiw6VjEvxeTiZyo9USLyom0Ie31-yIO5lEGM/s1600/Features-Fischer.jpg

Herb Kossutha – https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Kossuth_Coat_of_Arms.svg, dostęp: 30.03.2020r. 

Godło Węgier – https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Coat_of_arms_of_Hungary.svg, dostęp: 30.03.2020r.