Królestwo Węgier na przestrzeni wieków średnich było ważnym graczem na arenie międzynarodowej. To z tego kraju wywodzili się tacy wybitni władcy jak Stefan I (975-1038), Ludwik Węgierski (1326-1382), Jadwiga Andegaweńska (1374-1399) czy Maciej Korwin (1443-1490). Zatem co się stało, że pół wieku po śmierci jednego z najznakomitszych władców, Królestwo Węgier zostało podzielone na trzy części.
Analiza przemian społecznych, wzrostu wpływów magnaterii oraz przepychanek między osobami znajdującymi się blisko władzy zasługuje na osoby i obszerny artykuł i nie będzie w niniejszym tekście podejmowana. Nie da się ukryć, że poprowadzenie równoległej narracji w dwóch różnych wątkach głównych nastręczało niemało problemów, stąd też artykuł ten ma charakter przekrojowy mający za zadanie usystematyzować informacje na temat wydarzeń wówczas mających miejsce. Wiąże się z to z niezagłębianiem się w poszczególne tematy.
Wielce wymowny jest tytuł książki Gézy Perjésa Upadek średniowiecznego Królestwa Węgier: Mohacz 1526-Buda 1541 - według autora proces rozkładu tegoż królestwa został zapoczątkowany bitwą pod Mohaczem i taka też jest jedna z ram chronologicznych niniejszego tekstu. Drugą datą, jest pokój w Karłowicach z 1699 r., na mocy którego tereny zaboru tureckiego wróciły do Królestwa Węgier w ramach Monarchii Habsburgów.
 |
Pokłosie bitwy pod Mohaczem (29 sierpnia 1526 r.)
Stoczona na polu mohackim bitwa między węgierską armią a wojskami tureckim zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem Imperium Osmańskiego. W czasie walk poległ nie tylko król Węgier Ludwik II Jagiellończyk, ale również kilku wysokich dostojników Królestwa, m.in. prymas Węgier i arcybiskup Ostrzyhomia Władysław Szalkai czy arcybiskup Kalocsy Paweł Tomori oraz biskupi Pecsu, Győr i Csanád; a także wielu dostojników świeckich (m.in. Jerzy Zápolya czy Jan Dragffy). Triumf sułtana Sulejmana II Wspaniałego był niepodważalny - tylko co to oznaczało dla Węgier? Wraz ze śmiercią Ludwika II w życie weszły postanowienia zatwierdzone na zjeździe wiedeńskim w 1515 r. Podczas spotkania polskiego króla Zygmunta I Starego, króla Węgier i Czech Władysława II Jagiellończyka oraz cesarza rzymskiego Maksymiliana Habsburga zawarto m.in. układ o dziedziczeniu koron św. Stefana (Węgier) i św. Wacława (Czech). Na jego mocy spadkobiercą wymienionych wyżej ziem mogli być Jagiellonowie lub Habsburgowie, a konkretnie królewicz Ludwik II (syn Władysława II) albo Ferdynand (wnuk Maksymiliana). Śmierć w potoku Csele była ostatnim aktem życia Ludwika II, zatem Węgry i Czechy przypadły Ferdynandowi Habsburgowi.
Wojna domowa (1526-1541)
Ferdynand Habsburg objąłby tron Węgier, gdyby nie ambicja wojewody siedmiogrodzkiego Jana Zápolyi. Dużą rolę odgrywały nastroje społeczne. Szlachta węgierska, za klęskę winiąc króla obcego pochodzenia – Ludwika II – zebrała się w Tokaju i ogłosiła władcą Jana Zápolyę. Jego pośpieszną koronację przeprowadzano w listopadzie 1526 r. Z drugiej strony stała prohabsburska magnateria ze Stefanem Batorym na czele, która na sejmie w Pozsony (Preszburg; dzisiejsza Bratysława) królem ogłosiła arcyksięcia austriackiego Ferdynanda. Taka sytuacja mogła prowadzić tylko do jednego – wojny domowej. Do pewnego momentu Zápolya miał ideologiczną przewagę nad Austriakiem – na skronie Koronę św. Stefana włożył mu arcybiskup ostrzyhomski Pál Várdai w Székesfehérvárze (Białogrodzie Stołecznym). Dla Węgrów spełnienie tych trzech warunków oznaczało pełnoprawną koronację nowego króla. Rok później arcyksiążę Ferdynand, rozbiwszy armię Jana, dopełnił swojej koronacji w Białogrodzie Stołecznym - tą samą koroną, z rąk tego samego arcybiskupa. Pół roku później niemal całe Węgry znajdowały się pod habsburską kontrolą.
 |
| Jan Zápolya, król Węgier 1526-1540 |
Pokonany Jan Zápolya postanowił szukać pomocy za zagranicą. Chwilowo schronił się w Polsce (w 1539 r. pojął za żonę córkę Zygmunta I Starego, Izabelę Jagiellonkę). Nawiązał również kontakty z Francją, która od dłuższego czasu znajdowała się w trwałym konflikcie z Habsburgami. W końcu, z pomocą polskiej dyplomacji w osobie Hieronima Łaskiego, nawiązał sojusznicze rozmowy z Osmanami. 27 stycznia 1528 r. Jan Zápolya i Sulejman II Wspaniały zawarli układ, na mocy którego sułtan uznał Jana królem Węgier i obiecał pomoc wojskową. Jan natomiast wiedział, że ceną za turecką pomoc jest rezygnacja z niepodległości Węgier. Militarna pomoc Turcji nie wpłynęła znacząco na przewagę Zápolyi w konflikcie z Ferdynandem, a raczej wyrównała siły. Wobec niemożności żadnej ze stron przechylenia szali zwycięstwa na swoją stronę “królowie Węgier” zdecydowali się zejść na drogę dyplomacji. W tajemnicy przed Osmanami zawarli 28 lutego 1538 r. traktat w Wielkim Waradynie. Na jego mocy podzielili między siebie Węgry, opierając się na obecnym stanie rozciąganej przez nich zwierzchności - zatem Ferdynand Habsburg zatrzymywał Węgry zachodnie z Chorwacją i częścią dzisiejszej Słowacji, natomiast Jan Zápolya Siedmiogród i północno-wschodnie Węgry. Po śmierci Jana podległe mu ziemie miały przypaść Ferdynandowi, a ten w zamian przyznałby potomkom Zápolyi książęcy tytuł i dobra ziemskie.
 |
| Królowa Izabela Jagiellonka z małym Janem Zygmuntem na rękach stojącąprzed sułtanem Sulejmanem II Wspaniałym w obozie pod Budą w 1541 r. |
Jednak układ pozostał tylko na papierze. W 1540 r. Izabela urodziła Janowi Zápolyi syna, któremu dano na imię Jan Zygmunt. Kilka dni później Jan zmarł. Przed śmiercią zaprzysiągł swoje stronnictwo, że ma dokonań koronacji swojego syna na króla Węgier. Tak też się stało - 13 września 1540 r. elekcji dokonał biskup Wielkiego Waradynu Jerzy Martinuzzi (lub Utiešenović), zwany bratem Jerzym. Jan Zygmunt Zápolya, jako Jan II został uznany przez sułtana Sulejmana jako król Węgier. Regencję miała sprawować królowa Izabela z trzema doradcami. Zupełnie inna była reakcja króla Ferdynanda, który wyruszył z wojskiem na wschód i rozpoczął oblężenie Budy. Dawało to znakomity pretekst, aby wojska tureckie wyprawiły się na Węgry. Armia turecka pokonała siły oblegające zamek i podstępem 29 sierpnia 1541 r. bez wystrzału zajęła Budę, którą Imperium Osmańskie wypuściło ze swoich rąk prawie 150 lat później. Rozdający karty sułtan oddał Janowi Zygmuntowi w lenno Księstwo Siedmiogrodu i terytoria leżące na wschód od Cisy, w zamian za coroczny trybut w wysokości 10 tys. forintów. Część centralna z Budą znajdowała się rękach tureckich, natomiast ziemie na zachód i północ pod panowaniem Habsburskim.
 |
| Węgry po 1541 r. |
Od wydarzeń budzińskich (1541) do układzie w Spirze (1570)
Powyższy podział istniał do 1570 r. Jednak z trzech wyróżnionych części, tylko ta pod rządami Zápolyów zmieniła swój status – w latach 1538-1570 określana była jako Wschodnie Królestwo Węgier, a po 1570 r. przekształcona w Księstwo Siedmiogrodu.
W tym czasie wydarzenia na Węgrzech można skonkretyzować w kilku zdaniach. Turcja chciała rozszerzenia pasa ciągnącego się od Belgardu do Budapesztu i w tym celu zajmowała dalsze połacie ziem węgierskich na wschód i zachód swojego zaboru. Wśród nich na wspomnienie zasługą oblężenie Egeru (1552) bronionego przez załogę pod komenda Stefana Dobó czy oblężenie Szigetváru (1566), gdzie komendę trzymał Mikołaj Zriński. Habsburgowie natomiast starali się trzymać Osmanów daleko od Wiednia i krajów austriackich. Ujawniły się również problemy logistyczne Imperium Osmańskiego, które ze względu na odległość, klimat i trudności aprowizacyjne miały ograniczony czas ekspansji na dalsze terytoria węgierskie. Również sytuacja polityczna nie pozwalała skupić całości sił, zarówno Austrii i Turcji, na Bałkanach. Z tego względu między tymi dwoma ostatnimi często dochodziło do zawierania pokoju: w 1547 na pięć lat; w 1562 na osiem lat; w Adrianopolu na czas nieokreślony. Za każdym razem Habsburgowie zobowiązywali się płacić Wielkiej Porcie roczny trybut wynoszący 30 tys. forintów, w zamian za panowanie w podległej sobie części Węgier.
W 1570 r. został układ między cesarzem Maksymilianem (synem Ferdynanda) Habsburgiem a królem Janem II Zygmuntem Zápolyą. Na jego mocy Wschodnie Królestwo Węgier zostało przekształcone w Księstwo Siedmiogrodu. Jan II zrzekł się królewskiego tytułu, natomiast cesarz Maksymilian uznał jego (i jego następców) książęce panowanie w Siedmiogrodzie i Partium (ziemie na wschód od Cisy). Ponadto strony zobowiązały się do wzajemnej pomocy militarnej. Co więcej, Jan Zygmunt złożył obietnice, podobnie jak jego ojciec, że w przypadku jego bezpotomnej śmierci, na Siedmiogród zostanie rozciągnięta władza króla Węgier, czyli Habsburgów.
Królestwo Węgier (Węgry zachodnie)
Węgry zachodnie stanowiły ok. 1/3 dawnego Królestwa Węgier. Habsburgowie traktowali ten teren jako przedpole walki z Turcją. Kraj węgierski utracił niepodległość i został podporządkowany centralnym instytucjom monarchii habsburskiej. O sprawach polityki zagranicznej, wojskowej i skarbowej decydowano w Wiedniu, nie pytając o zdanie Węgrów. Organy takie jakie Węgierska Rada, Węgierska Kancelaria i Rada Namiestnicza były instytucjami fikcyjnymi. Jedynie dość niezależne było sądownictwo. Węgierskie sejmy zbierały się tylko celem uchwalenia podatków i zatwierdzenia wytycznych z Wiednia.
Niezależność zachowały samorządy komitackie. Sejmik komitatu miał prawo wyboru podżupana oraz decydował o sprawach sądowych, skarbowych i wojskowych komitatu.
Monarchia Habsburgów od XVI w. do końca XVIII wieku prowadziła wojny z Turcja. Wprawdzie tylko pięć z nich mieści się w zakresie czasowym, jaki obejmuje niniejszy tekst, jednak wymienię je wszystkie:
 |
| Wojny austriacko-tureckie w XVI-XVIII wieku |
Powstanie Bocskaya
Po poważnym powstaniu Bosckaya z lat 1604-1606 (o czym niżej) i zrywie Andrzeja Nagy z 1608 r. dwór habsburski zrezygnował z zapędów kontrreformacyjnych. Ustalenia na zwoływanym w Pozsony sejmie w 1608 r. stanowiły nową konstytucję Węgier. Określono m.in. wybór palatyna z kandydatów katolickich i protestanckich przedstawionych królowi. Jak dotychczas, sejm węgierski został podzielony na dwie izby - wyższą (wyżsi duchowni i magnaci) i niższą (szlachta, niższe duchowieństwo, mieszczanie). Ponadto król zobowiązał się szukać rady u węgierskich panów, wycofać obce wojsko z terenu Królestwa Węgier oraz to, że centralne urzędy węgierskie (kancelaria dworska, rada namiestnicza, izba skarbowa i rada wojskowa) będą oddawane tylko w ręce Węgrów bez znaczenia na wyznanie.
Wszystkie ustalenia zostały tylko na papierze. Dwór wiedeński nie wywiązał się do końca ze swoich zobowiązań. Natomiast szlachta węgierska zajmowała się ograniczaniem swobód mieszczan i chłopów, osłabiając siłę oporu Węgier, co było na rękę Habsburgom.
Spisek Wesselényego
Przyczyną zawiązania się spisku był pokój z Turcją, zawarty w 1664 r. w Vasvár. Na jego mocy Turcy zatrzymali wszystkie zdobycze na terenie Węgier oraz odmówili wspierania Węgrów w ich walca z habsburskim absolutyzmem. Układ ten wywołam oburzenie wśród szlachty węgierskiej. Na czele spisku, którego celem było porwanie i uwięzienie cesarza Leopolda I, stanął palatyn Franciszek Wesselény. Ostatecznie spiskowcom chyba zabrakło odwagi, ponieważ do niczego nie doszło. Co więcej, zostali wykryci w 1671 r. i w większości skazani na karę śmierci.
Dla cesarza Leopolda I knowania te stanowiły znakomity pretekst do wprowadzenia absolutyzmu na Węgrzech. Zaczęło się od zawieszenia węgierskiej konstytucji, przez zaprowadzenie okupacyjnego rządu, aż po agresywną formę kontrreformacji.
Powstanie Thökölyego
 |
| Imre Thököly |
Wobec strasznej sytuacji na terenie Królestwa Węgier - represje, obce żołdactwo, prześladowania religijne – rzesza mieszkańców szukała schronienia w Partium, Siedmiogrodzie, a nawet w zaborze tureckim. Podburzona ludność, w której znajdowali się chłopi pańszczyźniani, obszarnicy, żołnierze z twierdz pogranicznych – wszyscy głównie protestanci, sformowała gotowe do walki oddziały.
W 1672 r. wkroczyli na teren Górnych Węgier, rozpoczynając tzw. powstanie kuruców. Pod wodzą Imre Thököly ogarnęło wkrótce prawie cały teren dzisiejszej Słowacji. Przez siedem lat Thököly władał na terenie 13 komitatów niczym niezależny książę. Cesarz Leopold I nie miał innego wyjścia, jak tylko ustąpić. W 1681 r. na sejmie węgierskim w Sopronie odwołał swoje zarządzenia: zobowiązał się przestrzegać węgierskiej konstytucji, przywrócić urząd palatyna (po spisku Wesselényego Węgrami rządził gubernator), ogłosić wolność wyznania.
Dla powstańców był to ogromny sukces, jednak samego Thökölyego takie rozstrzygnięcie nie satysfakcjonowało. Jego ambicje uzależnione były od międzynarodowej sytuacji – nawiązał rozmowy z Ludwikiem XIV i królem Polski Janem Sobieskim, lecz po pokoju w Nijmegen w 1679 r. już nikt nie interesował się losem kuruców. W takiej sytuacji Thököly postanowił szukać sojusznika w Turcji (o czym niżej). Wszystko miała rozstrzygnąć zbliżająca się kolejna wojna austriacko-turecka.
Zabór turecki
.svg.png) |
| Herb Imperium Osmańskiego |
Węgierskie ziemie, które znalazły pod panowaniem tureckim zostały wcielone do Imperium Osmańskiego, a co za tym odpowiednie zreorganizowane pod względem administracyjnym. Terytorium zostało podzielone na dwa wilajety w Budzie i Temesvárze, na czele których stał bejlerbej. Wilajety dzieliły się na sandżaki, które podlegały bejowi. Sandżaki składały się natomiast z nahiji. Bejlerbej Budy nazywany był paszą lub z węgierskiego baszą. Finanse wilajetów i sandżaków znajdowały się w rękach defterdardów, zaś sprawami sądowniczymi i notarialnymi zajmowali się kadiowie. Kwestie sporna rozstrzygał lokalny znawca prawa muzułmańskiego - główny mufti Budy.
Ludność węgierska zamieszkała tereny znajdujące się pod panowaniem tureckim była zobowiązana do płacenia stałego podatku haradż oraz podatków nadzwyczajnych. W imperium osmańskim właścicielem wszystkich ziem, czyli Anatolii, Mezopotamii, wschodniego basenu Morza Śródziemnego i Afryki Północnej, był sułtan. Skarb państwa zarządzał tylko tymi najbardziej dochodowymi domenami, a na Węgrzech należały do nich tzw. miasta rolnicze z okolicami, nazywane has. Pozostałe tereny były nadawane w czasowe posiadanie spahom - żołnierzom jazdy tureckiej. Sułtan w każdej chwili mógł odebrać im te majątki i tymczasowi właściciele nie byli zainteresowani inwestycjami i długofalowymi skutkami swojej polityki gospodarczej, prowadząc gospodarkę rabunkową. Nie pracowali sami – wykorzystywali niemuzułmańską ludność chrześcijańską nazywaną rajami, która nie posiadała żadnych praw.
Wacław Felczak (Historia Węgier, 1986 r.) wyróżnia dwa okresu tureckiego panowania na Węgrzech. Pierwszy, przypadający na XVI w., odznaczający się gospodarką rabunkową; drugi, XVII w., cechujący się dążeniem do utrzymania władzy nad węgierskimi terenami, a co za tym idzie, łagodniejszym kursem rządów wobec ludności. Jedynie w kwestiach religijnych panowała swoboda. Tureckie władze nie ingerowały w sprawy wyznaniowe podbitej ludności, co pozwoliło na szerzenie się reformacji na terenie zaboru.
Księstwo Siedmiogrodu
Historia Siedmiogrodu, ze względu na skomplikowaną sytuację geopolityczną i wewnętrzną w pełni zasługuję na osobny, obszerny tekst – ale to już zrobił Jean Nouzille, napisawszy książkę Transylwania. Obszar kontaktów i konfliktów. Dlatego też w niniejszym rozdziale przedstawię skróconą historię tej części obecnej Rumunii, stosując chronologię oparta na rządach kolejnych książąt i ich krótkiej charakterystyki.
Stefan Batory (1571-1586)
_01.jpg) |
| Stefan Batory, książe Siedmiogrodu 1571-1586, król Polsk 1575-1586 |
Można by rzec, że to właśnie Stefan Batory, przyszły król Polski, rozpoczął epopeję Siedmiogrodu lawirującego najpierw między Osmanami i Habsburgami, a potem jako krainy, z którą austriacki cesarz musiał się liczyć. Batory został wybrany na księcia przez sejm siedmiogrodzki i zatwierdzony przez sułtana Selima II. Ten ostatni w 1566 r. nadał mieszkańcom tej krainy prawo wyboru własnego kandydata, ale ten musiał odpowiadać sułtanowi. Takie zagranie zmieniło stosunki łączące Transylwanię z Habsburgami – na mocy układu w Spirze z 1570 r. po śmierci Jana Zygmunta Zápolyi, Siedmiogród miał przejść w ręce Habsburgów. Stefan Batory widział w Habsburgach, zresztą tak samo jak w Turkach, wrogów Transylwanii, ale według niego ci ostatni byli mniej groźni - oddziały cesarskie dokonywały nadużyć na terenie Węgier Królewskich i Siedmiogrodzie, podczas gdy Osmanowie prawie nie mieszali się w sprawy Transylwanii.
Książe Siedmiogrodu sam dobierał sobie współpracowników (12), którzy tworzyli Radę. Sprawy polityki wewnętrznej i zewnętrznej były rozstrzygane na sejmie siedmiogrodzkim, liczącym 150 osób. Osoby te reprezentowały trzy “narody” (Wegrów, Sasów i Szeklerów) oraz “cztery religie” (katolicyzm, luteranizm, kalwinizm, unitaryzm). Autochtoniczni Rumunii nie mieli swoich przedstawicieli, podobnie jak prawosławny kler.
Księstwo Siedmiogrodu płaciło Imperium Tureckiemu roczny trybut w wysokości 10 tys. florenów, a od 1575 r. już 15 tys. Co więcej, przy różnych okazjach wysyłane były dary, odpowiadające wartości ok. 10 tys. florenów. Trudna sytuacja gospodarcza odcisnęła się na ludności wieśniaczej - głównym ich zajęciem była hodowla bydła. Także miasta przeżywały regres – cechy rzemieślnicze zmniejszały produkcję. Biorąc pod uwagę zniszczenia wojenne jakich ta kraina doświadczyła, utrzymując wojska cesarskie i osmańskie, ciężko o inny stan ekonomiczny.
Stefan Batory, wybrany na króla Polski w 1575 r., panowanie w Siedmiogrodzie zostawił swojemu bratu Krzysztofowi. Kiedy ten ostatni zmarł w 1581 r., nowym księciem został Zygmunt Batory – 9-letni syn Krzysztofa.
Zygmunt Batory (1581-1599; 1601-1602)
W. Felczak fragment poświęcony rządom Zygmunta Batorego zatytułował Upadek Siedmiogrodu za Zygmunta Batorego – jak do tego doszło? Żeby odpowiedzieć na to pytanie trzeba wyjść poza Siedmiogród. Końcem XVI w. Imperium Osmańskie utraciło dawny blask - klęska pod Lepanto (1571 r.) i wojny perskie zachwiały jego potęgą. W takiej sytuacji Habsburgowie, zazwyczaj wstrzemięźliwi w działaniach na wschodzie, podjęli się działań. W ten sposób doszło do wybuchu kolejne wojny austriacko-tureckiej, zwanej wojną piętnastoletnią (1591-1606).
Zygmunt Batory w tej wojnie stanął po stronie Habsburgów. Wobec niepowodzeń austriackiego dowództwa i sukcesów turecki, Batory obawiający się zemsty sułtana, zrzekł się tytułu książęcego i oddał Siedmiogród w ich władanie w 1597 r., w zamian za dwa księstwa śląskie i sporą roczną pensję. W 1598 r. Królestwo Węgier i Księstwo Siedmiogrodu zostały zjednoczone... nie na długo.
Rządy austriackie wywołany niezadowolenie w Siedmiogrodzie. Zygmunt wrócił, ale nie udało mu się opanować sytuacji i oddał tron swojemu kuzynowi kardynałowi Andrzejowi Batoremu, który zginął w walkach z Michałem Walecznym. Na krótko tron książęcy objął Michał, popierany przez dwór habsburski, który po raz pierwszy zjednoczył trzy księstwa: wołoskie, mołdawskie i siedmiogrodzkie. Został pokonany przez wojska polskie. Na tronie po raz trzeci zasiadał Zygmunt, jednak po roku ponownie oddał Siedmiogród Habsburgom (1602 r.)
Stefan Bocskay (1605-1606)
 |
| Stefan Bocskay, książę Siedmiogrodu 1605-1606 |
Ważnym aspektem sytuacji zarówno w Siedmiogrodzie, jak i na Węgrzech Królewskich (austriackich) było kwestia wyznaniowa. Katolicki rząd habsburski wspierany przez magnatów węgierskich, kryjąc się pod płaszczem kontrreformacja narzucał swój absolutystyczny system rządów. Przeciw tym działaniom oporem stawali protestanci – bez względu na dzielące ich różnice religijne. Jak stwierdzam W. Felczak: węgierski ruch protestancki w XVII w. stał się ruchem patriotycznym, narodowym, w przeciwieństwie do ruchu katolickiego, kontrreformacyjnego.
Walka tych dwóch obozów ziściła się w czasie powstania Bocskaya (1604-1606). Stefan Bocskay, wuj Zygmunta Batorego, stanął na czele pierwszego antyhabsburskiego powstania. Poparła go protestancka szlachta, żołnierze pogranicznych twierdz, mieszczanie oraz hajducy (uzbrojone chłopstwo). Ze swoim wojskiem przejął kontrolę nad Siedmiogrodem, Górnym Węgrami, a nawet wszedł do Dolnej Austrii, na Morawy i Śląsk. Na początku 1605 r. został wybrany księciem Siedmiogrodu przez stany siedmiogrodzkie i węgierskie. Rozważał połączenie Transylwanii i Królestwa Węgier w jeden twór zależny od Turcji, ale ten ostatniej zależało utrwaleniu podziału.
Powstanie zakończyło się 1606 r. podpisaniem pokoju między księciem Stefanem a królem Rudolfem II. Na jego mocy zapanowała wolność wyznania dla szlachty i mieszczan oraz zwrócenie zagarniętych protestanckich świątyń. Tego samego roku zakończyła się wojna austriacko-turecka pokojem w Zsitvatorok. Stefan Bocsakay przywrócił niepodległość Księstwa Siedmiogrodu. Jednak zaraz po śmierci księcia Stefana habsburska polityka wróciła na dawne, katolickie tory.
Zygmunt Rakoczy (1607-1608) i Gabriel Batory (1608-1613)
Panowanie tych dwóch książąt zostało słabo opracowane w polskiej literaturze. Zygmunt Rakoczy, wkraczając na tron siedmiogrodzki był już w podeszłym wieku. Natomiast jego następca, 17-letni Gabriel Batory, według I. Romsicsa, w ciągu pięciu lat panowania […] skonfliktował się z kim tylko mógł. Na pytanie, z kim konkretnie, odpowiada J. Nouzille.
Pierwszym był sułtan Imperium Osmańskiego - Gabriel chciał panować dwoma rumuńskimi krajami – Siedmiogrodem i Wołoszczyzną, do której wkroczył w grudniu 1610 r. Poprosił sułtana o zgodę objęcie tronu wołoskiego, ale władca osmańska polecił mu wrócić do Transylwanii. Jednak Gabriel postąpił wbrew temu, po czym zdecydował się zerwać stosunki z Osmanami i nawiązać sojusz z Habsburgami – ta propozycja również została odrzucona. Kolejnym błędem Gabriela Batorego było ścięcie Andrzeja Nagy, dowódcy banitów, dzięki którym został księciem Siedmiogrodu.
Gabriel Batory, skłócony ze wszystkimi, został stracony w 1613 r. Natomiast wcześniej sejm siedmiogrodzki wybrał na nowego księcia Gabora Bethlena.
Gabor Bethlen (1613-1629)
 |
| Gabor Bethlen, książę Siedmiogrodu 1613-1629 |
Panowanie Gabora Bethlena określa się złotym wiekiem Siedmiogrodu. Nowy książę, dzięki reformom podźwignął zacofany gospodarczo i społecznie kraj. Bethlen wprowadził monopol m.in. na miód czy wosk, przyczynił się do rozwoju handlu zagranicznego przez sprowadzenie kupców greckich, serbskich i żydowskich. Przyczynił się również do rozkwitu kulturalnego w Siedmiogrodzie m.in. założył uniwersytet w Gyulafehervarze. Można się pokusić o stwierdzenie, że Gabor Bethlen wyprzedzał swoje czasy. Widoczne to jest w jego polityce religijnej – tolerancja wyznaniowa i zniesienie dyskryminujących strojów dla Żydów - i oświatowej, gdzie zezwalał i wspierał edukację synów chłopskich. Wszystko to spowodowało wewnętrzny wzrost gospodarzy kraju oraz podniosło prestiż Siedmiogrodzie na arenie międzynarodowej.
Siedmiogród stał się atrakcyjnym sojusznikiem w walce z Habsburgami. Dał o sobie znać w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Nawiązawszy w 1619 r. rozmowy z Czechami, Bethlen ruszył na czele 20 tys. armii na zachód. Bez przeszkód maszerował przez Górne Węgry. Jego władzę uznały miasta takie jak Koszyce, Trnawa czy Pozsony. Razem z wojskami czesko-morawskim oblegał Wiedeń. Stany węgierskie, będące pod wrażeniem dokonań Bethlena, 25 sierpnia 1620 r. obrały go królem Węgier. Gabor Bethlen jednak nie przyjął korony, wobec czego węgierscy możni zmusili go do układów z Habsburgami. Pokój zawarto 6 stycznia 1622 r. w Nikolsburgu. Na jego mocy Gabor zrzekł się tytułu królewskiego, zostawiając dla siebie tytuł księcia Siedmiogrodu oraz uzyskał siedem komitatów na Węgrzech, a także księstwo opolskie i raciborskie.
W 1627 r. Gabor Bethlen starał się przekonać sułtana Murada IV go zgody na utworzenie Królestwa Dacji, w skład którego wejść miały Mołdawia, Wołoszczyzna i Transylwania. Sułtan odmówił, nie chcąc pozwolić na powstanie zjednoczonego królestwa chrześcijańskiego u granic swego Imperium. Bethlen zwrócił wzrok na północ, sprzymierzył się z Gustawem Adolfem. Miał również zakusy na tron Polski, co pomogłoby mu z walce z Habsburgami – Polska była neutralna wobec austriackiej dynastii. Siedmiogrodzkiego księcia zatrzymać mogła tylko jedna rzecz - śmierć - zmarł 15 listopada 1629 r.
Jerzy I Rakoczy (1630-1648)
Po przepychankach po śmierci Bethlena na tronie Siedmiogrodu zasiadł Jerzy I Rakoczy. Podobnie jak jego poprzednik walczył przeciw Habsburgom - dołączył do francusko-szwedzkiego sojusz i dotarł aż do Brna. Zawrócił z rozkazu sułtana; jego marsz zakończył się pokojem w Linzu w 1645 r. Potwierdzał on warunki pokoju wiedeńskiego i nikolsburskiego, ponadto zapewniał wolność religijną - protestanci mogli budować kościoły prezbiteria i szkoły; chłopi pańszczyźniani, służąc panom katolickim, mogli wyznawać protestantyzm. Starał się również o koronę polską - wzorem Stefana Batorego. W tym celu nawiązał stosunki z Bohdanem Chmielnickim, jednak śmierć przyszła szybciej. Zmarł w 1648 roku, tron siedmiogrodzki przejął jego syn – Jerzy II Rakoczy
W. Felczak okres panowania Bethlena i Rakoczego, czyli lata 1613-1648, nazywa najlepszymi w historii tego kraju. Siedmiogród rozwinął się gospodarczo oraz stał się poważnym graczem na arenie politycznej. Transylwania przez większość zaborów była krajem, w którym miały miejscy zrywy narodowowyzwoleńcze skierowane przeciwko Habsburgów. Po przejęciu władzy przez Jerzego II kraj ten stracił tak niedawny blask, a jego losy dalsze losy były już tylko dogorywaniem szybko upadającego księstwa.
Jerzy II Rakoczy (1648-1660)
 |
| Traktat rozbiorowy z Radnot (1656) |
Nowy książę Siedmiogrodu za cel obrał sobie zdobycie tronu Polski. Na realizację tego projektu poświęcił wszystko to, na co ciężko pracowali jego poprzednicy, czyli armię oraz bogactwo księstwa. Całkowicie porzucił linię Bethlena i swojego ojca nie angażując się w działania przeciwko Habsburgom.
W 1651 r. miał w planach najazd na Polskę, lecz powstrzymał go sułtan. Na krok ten zdecydował cztery lata później, po najeździe szwedzkim. Wówczas dotarł aż do Warszawy, skąd musiał się czym prędzej wycofać, ponieważ wojska polskie wkroczyły do Siedmiogrodu.
Kolejnym znanym krokiem Jerzego II był jego udział w układzie z Radnot z 6 grudnia 1656 r. zakładającym rozbiór Polski pomiędzy królem Szwedzki Karolem X Gustawem, Wielkim Elektorem Fryderykiem Wilhelmem, księciem Bogusławem Radziwiłłem, hetmanem Bohdanem Chmielnickim i oczywiście Jerzym II Rakoczym. Jak wiadomo, do realizacji układu nie doszło. Sam Jerzy II wrócił do Siedmiogrodu, gdzie musiał walczyć o utrzymanie władzy. Zmarł w 1660 r.
Jan Kemeny (1660-1662), Michał Apafi (1662-1690)
Jan Kemeny po wyborze na księcia Siedmiogrodu, oddał ten kraj pod protekcję cesarza Leopolda Habsburga. Ruch ten nie spodobał się stronie tureckiej, która wypędziła Kemenyego, a do objęcia władzy w Transylwanii zmusiła Michała Apafiego. Jednym z niefortunnych posunięć księcia Michała, była prośba do cesarza o ewakuowanie z siedmiogrodzkich twierdz oddziałów Montecucculi. Efektem tego był turecki atak w 1663 r., a tym samym początek IV austriacko-tureckiej. Konflikt zakończył się podpisaniem układu w Vasvár w 1664 r. Na jego mocy Turcy zyskali kilka twierdz m. in. Oradeę i Neuhaeusel. Ta ostatnia znajdowała się 130 km od Wiednia. Postanowienia tego układu były przyczyną zawiązania spisku Wesselényego przeciwko Habsburgom.
Stojąc między Habsburgami z jednej, a Osmanami z drugiej strony, Michał Apafi lawirował między tymi dwoma potęgami. Po zwycięstwo Jana Sobieskiego nad Turkami pod Chocimiem w 1673 r. był mediatorem, razem z królem Francji, między Polską a Imperium Osmańskim.
W 1685 r. Apafi podpisał z cesarzem Leopoldem I tajny układ, w którym uznał jego zwierzchność, lecz Siedmiogród miał zachować terytorialną i polityczną autonomię. W ten sposób Michał Apafi po kryjomu przyłączył się do Ligi Świętej walczącej przeciwko Turcji. Trzy lata później został zmuszony do poddania swego kraju pod zwierzchność Leopolda I i jego syna Józefa I. Dwa lata później Michał Apafi zmarł.
Michał II Apaffy (1690-1696)
 |
| Leopold I Habsburg, cesarz rzymski 1658-1705, król Węgier 1655-1705, król Czech 1656-1705, arcyksiążę Austrii 1657-1705 |
Michał II, który jako 13-letni młodzieniec, został wybrany księciem Siedmiogrodu od samego początku miał problemy z rządzeniem w tej krainie. Najpierw sułtan Sulejman III nie zgodził się na jego elekcje i księciem ogłosił Imre Thökölyego. Po dwóch latach zmagań i wygnaniu z Transylwanii tureckiego protegowanego, nad Michałem II została ustanowiona regencja. Doradców nieletniego księcia wybrał sam cesarz.
Jednak, kiedy Michał osiągnął wiek sprawny, Leopold nie uznał jego elekcji, po czym zatrzymał go w Wiedniu. Apafi został w tym mieście do swojej śmierci w 1713 r. z tytułem księcia Świętego Imperium i obietnicą, że nigdy nie wróci do Transylwanii.
Z okresu “panowania” Michała ważnym wydarzeniem było uznanie przez cesarza Approbatae Constitutiones Regni Transilvaniae et Partium Ungariae eidem adnexarem. Dokument ten znany jako Diploma Leopoldinium z 4 grudnia 1691 r. gwarantował wolność religijną w Siedmiogrodzie. Publiczne stanowiska mogą być oddawane tylko Węgrom, Szeklerom i Sasom wyznającym uznane religie. Nikt nie starci nadanych przez poprzednich książąt tytułów, stanowisk i godności. Rumunii zaś zostali całkowicie wyłączeni z życia politycznego, administracyjnego i religijnego.
Pokój karłowicki i zjednoczenie Węgier pod berłem Habsburskim
Losy Królestwa Węgier, Księstwa Siedmiogrodu i węgierskich ziem pod zaborem tureckim zostały rozstrzygnięte w postanowieniach pokoju kończącego V wojnę austriacko-turecką. Konflikt ten rozpoczął się wiedeńską wiktorią z 1683 r., w której znaczący udział miały oddziały polskie, a zakończył pokojem w Karłowicach. Na mocy tego pokoju ziemie zaboru tureckiego, za wyjątkiem okręgu nad Maruszą z Temesvárem, zostały przyłączone do Królestwa Węgier. Przestało również istnieć niezależne Księstwo Siedmiogrodu. Mimo że Węgrzy nie odzyskali niepodległości w pełnym tego słowa znaczeniu, to jednak pokój karłowicki doprowadził do zjednoczenia węgierskich ziem po prawie 150 latach zaborów.
 |
| Jan Sobieski pod Wiedniem, Jan Matejko (1882-1883) |
Kamila D. Szymczak
BIBLIOGRAFIA:
Felczak W., Historia Węgier, Wrocław 1966.
Nouzille J., Transylwania. Obszar kontaktów i konfliktów, Bydgoszcz 1997.
Perjés G., Upadek średniowiecznego Królestwa Węgier: Mohacz 1526-Buda 1541, Oświęcim 2019.
Rek S., Mohacz 1526, Warszawa 2020.
Romsics I., Historia Węgier, Poznań 2018.
DODATKOWA LITERATURA:
Besala J., Stefan Batory, Warszawa 1992.
Brzeziński S., Ostatni "król przyrodzony". Jan Zygmunt Zapolya w literaturze siedmiogrodzkiej lat siedemdziesiątych wieku XVI, "Odrodzenie i reformacja" (2014), R. 58, s. 7-48.
Grzybowski S., Opinie szlachty polskiej o antyhabsburskich powstaniach na Węgrzech [w:] Polska i Węgry w kulturze i cywilizacji europejskiej, Kraków 1997, s. 83-122.
Kopyś T., Historia Węgier 1526-1989, Kraków 2018.
Wszystkie obrazy pochodzą z domeny publicznej.
Komentarze
Prześlij komentarz