Węgierski sprzeciw wobec sowieckiego dyktatu, czyli o antykomunistycznym powstaniu z 1956 roku

Naprzód, chłopcy z Budy! / Naprzód, chłopcy z Pesztu! / Studenci, robotnicy, rzemieślnicy, / słońce nie wstaje już na Wschodzie. Ta wielce wymowna odezwa nie zagrzewała powstańców do walki w 1956 r. Została napisana dziesięć lat później we Włoszech. Pieśń Avanti raggazi di Buda, której refren przed chwilą poznaliśmy, jest upamiętnieniem wydarzeń, mających miejsce na przełomie października i listopada 1956 r. na Węgrzech.

Nocny referat Chruszczowa

Rok 1956 okazał się przełomowy dla państw położonych po wschodniej stronie żelaznej kurtyny. Właśnie wtedy I sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Nikita Chruszczow na XX zjeździe partii potępił okres stalinizmu. Wygłoszony w czasie nocnego posiedzenia referat O kulcie jednostki i jego następstwach był szeroko komentowany przez komunistycznych działaczy. Sowiecki przywódca nie krytykował polityki kolektywizacji czy zwalczania kułaków, ale wyraził swój sprzeciw wobec stosowanych wówczas metod realizacji tych celów, czyli w głównej mierze represji. Wkrótce informacje o odejściu od polityki stalinizmu zaczęły przedostawać się do prasy oraz za granicę. Chruszczow swoim wystąpieniem zapoczątkował liberalizację sowieckiej polityki.

Słowa te szczególnie silnym echem odbiły się w Polsce, gdzie podjęto wątek budowania własnej drogi do socjalizmu, oraz na Węgrzech. Jeszcze tego samego roku miał miejsce w Poznaniu wielki strajk, który z perspektywy czasu zapoczątkował serię społecznych wystąpień przeciwko władzy okresu PRL. Jednak Poznański Czerwiec ‘56 był jednym z elementów, które złożyły się na całość zmiany w polskiej polityce, określanej mianem destalinizacji. Ważnym wydarzeniem była również, a może przede wszystkim, zmiana na stanowisku I sekretarza PZPR. W marcu 1956 r. zmarł Bolesław Bierut, a na jego miejsce wybrano Władysława Gomułkę, z którym wiązano nadzieję liberalizacji polskiej wersji komunizmu.

Potrzebna była iskra...

Sytuacja na Węgrzech, podobnie jak w innych krajach Układu Warszawskiego, pozostawiała wiele do życzenia. Sekretarz Generalny Węgierskiej Partii Pracy, którym od 1945 r. był Mátyás Rákosi, swoje rządy opierał na polityce strachu. Powołany w 1948 r. Urząd Bezpieczeństwa Państwa (ÁVH) stanowił w tym zakresie dodatkowe wsparcie. Funkcjonariuszy bezpieki nazywano awoszami. Represje dotykały w pierwszej kolejności przeciwników władzy oraz przedstawicieli dawnej elity społeczeństwa, ale również niewygodnych komunistów i socjaldemokratów. W latach 1950-1953 ok. 400 tysięcy ludzi zostało skazanych na karę więzienia lub internowanych bądź zesłanych do obozów pracy. Podobnie jak w innych krajach bloku wschodniego na niskim poziomie plasowała się produkcja spożywcza oraz przemysł lekki. Rolnictwo zostało poddane kolektywizacji, co spowodowało drastycznie zmniejszenie się liczby indywidualnych gospodarstw rolnych, a oderwani od pola rolnicy zasili szeregi robotników przemysłowych. Z początkiem lat 50. ponownie wprowadzono reglamentacje towarów. Władza ingerowała także w życie kulturalne przez nacjonalizację szkół i wydawnictw, likwidację pluralizmu prasowego i lekcji religii w szkołach.

Dom Terroru, znajdujący się przy ul. Andrassy’ego 60, dawna siedziba Urzędu Bezpieczeństwa Państwa, obecnie muzeum, domena publiczna

Represje, strach, terror, inwigilacja i propaganda… w takiej sytuacji upowszechnienie wiadomości, że Moskwa potępia metody stalinowskie, było wodą na młyn dla reformatorsko usposobionej komunistycznej inteligencji i węgierskiej młodzieży. Wobec napiętej sytuacji Kreml zdecydował się na odwołanie Rákosiego ze stanowiska sekretarza generalnego WPP i powołanie na jego miejsce Ernő Gerő (jednego z dotychczasowych współpracowników Rákosiego). Wydarzenia nabrały tempa. Uważa się, że iskrą zapalną powstania był wybór Władysława Gomułki na I sekretarza Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Człowiek ten padł ofiarą stalinizmu i zdecydował się skończyć z takimi metodami, kreując polską drogę do socjalizmu.

Od pokojowej demonstracji do zbrojnego powstania

Siłą napędzającą bieg wydarzeń była młodzież. Studenci z Politechniki w Budapeszcie przyjęli program reform 22 października. Sformułowali 16 punktów, żądając wycofania wojsk ZSRR z terenu Węgier, ogłoszenia Imrego Nagya premierem, przeprowadzania wielopartyjnych wyborów, zreformowania planów produkcji, wolności słowa i prasy oraz umożliwienia działalności rolnikom indywidualnym, a także ustanowienia dnia 15 marca świętem narodowym. Na drugi dzień o godzinie 15:00 studenci zebrali się na placu 15 Marca, skąd tłumnie ruszyli w stronę placu Bema, skandując przy tym różne hasła, w tym te odnoszące się do solidarności węgiersko-polskiej i nawiązujące do dążeń reformatorskich, takie jak: Polska daje przykład, idźmy węgierską drogą!

Flaga z wyciętym herbem Rákosiego, symbol węgierskiego powstania, domena publiczna

Mieszkańcy Budapesztu wywiesili flagi, których zmieniona forma stała się jednym z symboli węgierskiego zrywu. Na fladze znajdował się herb, który miał być zaprojektowany przez samego sekretarza generalnego WPP Mátyása Rákosiego. Zawierał elementy nawiązujące do socjalizmu, czyli czerwoną gwiazdę, młot i kłos. Jednak flagi powiewające nad ulicami stolicy Węgier w październiku 1956 r. były pozbawione tych symboli.

Wieczorem 23 października ludzie tłumnie zgromadzili się w trzech miejscach. Na placu przed Parlamentem, gdzie zebranych było najwięcej, z przemówieniem wystąpił Imre Nagy. Druga grupa manifestujących, skupiona na placu Stalina, obaliła znajdujący się tam pomnik zmarłego w 1953 r. przywódcy ZSRR. Ostatnim miejscem, gdzie zgromadzili się demonstranci, była rozgłośnia radiowa. Zebrani chcieli, aby ich postulaty zostały nadane i dotarły do społeczeństwa całego kraju. Kiedy szefostwo odmówiło, pokojowa demonstracja przeobraziła się w zbrojne powstanie. Rozpoczętą w nocy batalię wygrali powstańcy, jednak w tym samym czasie do miasta zaczęły wjeżdżać czołgi.

Chcąc uspokoić nastroje, jeszcze tej samej nocy na stanowisko premiera Węgier powołano Imrego Nagya, realizując tym samym jeden z postulatów demonstrantów. Dlaczego tak bardzo forsowano kandydaturę właśnie tego komunisty? Imre Nagy był aktywny w węgierskiej polityce już w ostatnich miesiącach II wojny światowej. W latach 1944-1945 pełnił funkcję ministra rolnictwa, a następnie ministra spraw wewnętrznych (1945-1946). Szybko popadł w konflikt z sekretarzem generalnym Rákosim, a kością niezgody była kwestia kolektywizacji rolnictwa. Skutkiem tego było usunięcie Nagya z Biura Politycznego na niecałe dziesięć lat. Do polityki wrócił po śmierci Józefa Stalina. W latach 1953-1955 pełnił funkcję premiera i dał się poznać jako liberalny polityk – został za to usunięty z WPP.

Imre Nagy, premier Węgier w latach 1953-1955. W nocy z 23 na 24 października 1956 r. ponownie wybrany szefem rządu węgierskiego, domena publiczna

Powołanie na stanowiska premiera człowieka, którego lud tak pragnął, nie uspokoiło rewolucyjnych nastrojów. Powstańcy budowali barykady, tworzyli oddziały i podejmowali partyzancką walkę z wojskami sowieckimi. W końcu doszło do tragedii – 25 października w stronę bezbronnego tłumu otwarto ogień. Na nowo rozgorzały walki, a lud swój gniew skierował przeciwko awoszom. Nowo obrany premier znalazł się między młotem a kowadłem – mógł stłumić powstanie, korzystając z obecności wojsk sowieckich lub poprzeć powstanie i stanąć na jego czele. Zdecydował się wybrać tę drugą opcję.

Radziecki czołg na budapeszteńskiej ulicy, listopad 1956 r., źródło fotografii: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1679370,1,wegry-1956-pierwsza-rewolucja-antykomunistyczna.read

Węgry pionkiem w grze mocarstw

Premier zapowiedział realizację postulatów manifestantów oraz zaprowadzenie reform. Ogłoszono, że wyjście na ulice Budapesztu nie miało charakteru kontrrewolucji, tylko było narodowym ruchem demokratycznym. Wśród obietnic znalazła się amnestia dla więźniów politycznych, rozwiązanie ÁVH (Urząd Bezpieczeństwa Państwa), likwidacja przymusowych spółek rolnych, rozwiązanie Węgierskiej Partii Pracy i powołanie na jej miejsce Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, doprowadzenie do wycofania się wojsk sowieckich z terenu Węgier, wprowadzenie systemu wielopartyjnego oraz wystąpienie z Układu Warszawskiego. Ogłoszenie chęci opuszczenia tej polityczno-wojskowej organizacji państw bloku wschodniego wywołało poruszenie w kierownictwie Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Moskwa zdecydowała się na stłumienie powstania na Węgrzech.

Kiedy Imre Nagy 1 listopada ogłosił wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego, Sowieci byli już gotowi do pacyfikacji powstania. Premier zwrócił się do Organizacji Narodów Zjednoczonych z prośbą o zapewnienie Węgrom bezpieczeństwa. Nie wiedział tylko, że dla świata ważniejszy był Kryzys Sueski. Dwa dni wcześniej, 30 października, doszło do sowiecko-amerykańskich negocjacji. Ustalono wówczas, że w zamian za neutralność ZSRR w sprawie Kanału Sueskiego, USA i ich sprzymierzeńcy odwdzięczą się tym samym w wypadku sowieckiej interwencji na Węgrzech. Być może krajom zachodnim było to nawet na rękę? Ówczesny prezydent USA Dwight Eisenhower miał powiedzieć, że „Węgry nie będą traktowane jak sojusznik USA”. Francja i Anglia liczyły na to, że wydarzenia za żelazną kurtyną odwrócą uwagę świata od przeprowadzanego przez nie kontrowersyjnego desantu w Egipcie. ONZ wcale nie podjęła tematu węgierskiej neutralności i zapewnienia im opieki przez Narody Zjednoczone. Czy Zachód obawiał się eskalacji konfliktu na skalę międzynarodową? Trudno to rozstrzygnąć.

Od pomocy dla Węgrów do początków polskiego krwiodawstwa

Z pewnością podobnych obaw nie odczuwali Polacy. Reakcja naszego społeczeństwa nie doprowadziła wprawdzie do zbrojnego wsparcia powstańców, jednak okazana pomoc była bezcenna. 27 października nagłośniono apel Węgierskiego Czerwonego Krzyża, który brzmiał: Potrzebna krew, plazma, lekarstwa i środki opatrunkowe. Niemal natychmiastowa reakcja polskiego odpowiednika tej instytucji oraz ofiarność Polaków umożliwiła zebranie ok. 800 litrów krwi. Do 12 listopada w akcji wzięło udział 11 196 dawców. Działalność ta zapoczątkowała trwający do dziś ruch honorowych dawców krwi.

Polska pomoc nie ograniczała się tylko do pobierania krwi. Na Węgry za pośrednictwem transportu samochodowego, kolejowego i lotniczego dostarczano żywność, leki czy materiały budowlane. Od 7 do 14 listopada przekazano 14 ton leków i środków opatrunkowych, 77,5 tony mąki, 2 tony bekonu, 500 kg cukru czy 700 kg szkła okiennego. Biorąc pod uwagę, że tylko za pomocą kolei do 30 listopada wysłano łącznie 312 ton towarów, społeczeństwo polskie wykonało ogromną pracę i okazało wielką solidarność z walczącymi Węgrami. Ze względu na ówczesne realia nie zawsze transport docierał do Budapesztu. Mimo to większość towarów trafiła w ręce potrzebujących.

Kwesta uliczna na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie na rzecz Węgrów, domena publiczna.

PCK przeprowadził kwesty uliczne na rzecz powstańców. I tu Polacy odznaczyli się wielką ofiarnością. Do 14 listopada na koncie Polskiego Czerwonego Krzyża zdeponowano prawie 19 mln złotych.

Pacyfikacja powstania

Początkiem końca węgierskiego snu o samostanowieniu był 4 listopada, kiedy do Budapesztu wkroczyły sowieckie wojska, liczące 58 tysięcy żołnierzy. Ulice Budapesztu spłynęły krwią. W czasie walk zginęło ok. 2,5 tysiąca powstańców. Prawie 20 tysięcy osób trafiło do więzienia, z czego kilkaset – dokładna liczba nie jest znana – otrzymała wyroki śmierci.

Zanim doszło do tragicznych wydarzeń w stolicy Węgier, miało miejsce spotkanie, o którym współcześni historycy dowiedzieli się na początku lat 90. Otóż 2 listopada, czyli już po podjęciu decyzji o pacyfikacji powstania, Nikita Chruszczow potajemnie poleciał do Jugosławii. Sowiecki przywódca radził się Josipa Broz-Tity w kwestii następstwa po Imrem Nagym. Chruszczow proponował Ferenca Münnicha, jednak Tito go przekonał, że János Kádár byłby lepszym kandydatem. Rozmowa między przywódcami zakończyła się nad ranem 3 listopada. Jest to o tyle ważne, że w nocy z 3 na 4 listopada węgierski premier dostał propozycję schronienia w jugosłowiańskiej ambasadzie. Stąd niektórzy historycy uważają, że była to pułapka. Kolejne wydarzenia również zdają się potwierdzać tę tezę. Po kilkudniowym pobycie w ambasadzie Nagy otrzymał wiadomość o wynegocjowaniu jego bezpiecznego wyjazdu do Jugosławii. Jednak chwilę po opuszczeniu budynku został aresztowany przez Rosjan i wywieziony do Rumunii. Przebywał tam do 1958 r. Tegoż roku, 16 czerwca, został stracony.

A kiedy opadł już kurz...

Wzbudzający wielkie emocje i jeszcze większe nadzieje niepodległościowy zryw zakończył się klęską powstańców. Ostatnie walki w stolicy wygasły 11 listopada. Władzę na Węgrzech objął marionetkowy rząd Jánosa Kádára – niedawnego współpracownika Imrego Nagya. Już 4 listopada w Szölnok został utworzony Rewolucyjny Węgierski Rząd Robotniczo-Chłopski, na czele z Kádárem. Nowy premier wygłosił wówczas odezwę do walczących Węgrów o zaprzestanie walk. Rzekomo miał również nalegać na skazanie Nagya, aby pokazać, kto trzyma ster władzy na Węgrzech, zanim przejdzie do liberalizacji rządów.

W 1956 r. Węgry, jako pierwszy kraj po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, na taką skalę sprzeciwiły się dyktatowi z Moskwy. Wydarzenia w Polsce i na Węgrzech, mimo że miały tę samą proweniencję, ostatecznie zakończyły się różnym skutkiem. Powstanie węgierskie odcisnęło również piętno psychologiczne na społeczeństwie. Podczas gdy u nas doszło do pięciu dużych strajków i protestów, na Węgrzech do chwili transformacji ustrojowej w 1989 r. takie przypadki nie miały miejsca.

Okres „gulaszowego komunizmu” lub “kadaryzmu”, jak nazywano lata 1956-1989, cechował się liberalizacją życia społecznego, a sam János Kádár rządził komunistycznymi Węgrami do 1988 r.

Kamila D. Szymczak

Artykuł pierwtonie opublikowany na stronie pregierz.pl (20.10.2023 r.)  

Bibliografia:

1. Marples D.R., Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2011.
2. Romsics I., Historia Węgier, Poznań 2018.
3. Budapeszt 1956. Wojska sowieckie krwawo stłumiły powstanie węgierskie (https://www.polskieradio.pl/130/6843/Artykul/2210490,Historia-na-Dzis-Kulisy-powstania-wegierskiego; dostęp: 27.09.2023 r.)
4. “Węgrzy chodźcie z nami, pójdziemy za Polakami” (https://jedynka.polskieradio.pl/artykul/711820,wegrzy-chodzcie-z-nami-pojdziemy-za-polakami; dostęp: 27.09.2023 r.)
5. Leszkowicz T., Powstanie węgierskie 1956: w rocznicę wybuchu
6. (https://histmag.org/Powstanie-wegierskie-1956-w-rocznice-wybuchu-604; dostęp: 28.09.2023 r.)
7. Balcerkiewicz M., Rewolucja węgierska 1956 roku i jej konsekwencje
8. (https://histmag.org/Rewolucja-wegierska-1956-roku-i-jej-konsekwencje-20586; dostęp: 28.09.2023 r.)
9. Krawczyk A., Węgry 1956: pierwsza rewolucja antykomunistyczna (https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1679370,1,wegry-1956-pierwsza-rewolucja-antykomunistyczna.read; dostęp: 28.09.2023 r.)
10. Świat wobec powstania węgierskiego 56′ (https://www.radiokrakow.pl/audycje/posluchaj-historii/swiat-wobec-powstania-wegierskiego-56/; dostęp: 28.09.2023 r.)
11. Czy wiesz, że początki ruchu honorowego krwiodawstwa w Polsce wiążą się z wydarzeniami na Węgrzech w październiku 1956 roku? (http://pck.malopolska.pl/62-czy-wiesz-ze-poczatki-ruchu-honorowego-krwiodawstwa-w-polsce-wiaza-sie-z-wydarzeniami-na-wegrzech-w-pazdzierniku-1956-roku/?fbclid=IwAR2v1aOtsA_No-QjGmYyOnkxyq8lSJhNDBGeFOebChOPS6AzLEAtnyuMX0Q; dostęp: 29.09.2023 r.