MAŁY SŁOWNIK POJĘĆ WĘGIERSKICH

Celem Małego Słownika Pojęć Węgierskich jest zebranie i krótkie opisanie pojęć, które mogą być nieznane dla czytelnika. Hasła ułożone są alfabetycznie. W końcowej części każdego z nich znajduje się źródło informacji oraz literatura rozszerzająca wiedzę. Mały Słownik Pojęć Węgierskich sukcesywnie jest uzupełniany nowymi hasłami. 

A

B

BRATCZYCY – żołnierze najemni czeskiego starosty Jan Jiskry z Brandysu, których działalność przyczyniła się do rozwoju zbójnictwa na obszarze pogranicza. Po 1453 r. ruch bratczyków rozwinął się, kiedy to pozbawiono Jiskrę majątków i godności, natomiast jego ludzie znaleźli się bez środków do życia. Szacuje się, że w okresie kulminacyjnym w szeregach bratczyków znajdowało się ok. 5000 ludzi.

(zob. Sroka S.A., Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kraków 2010, s. 87)

C

D

E

F

G

H

HEJNAŁ — (hungaryzm — zapożyczenie z języka węgierskiego); hajnal — po węgiersku oznacza brzask, świt. Hejnał był pobudką graną w obozie wojskowym. Współcześnie oznacza sygnał grany na trąbce.

(https://www.nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/HEJNAL,cltt,H)

I

J

JANCZAR – (węg. janicsár; tur.  yeniçeri) żołnierz dawnej regularnej, doborowej piechoty tureckiej, tworzonej początkowo z młodych chrześcijańskich brańców zmuszonych do przyjęcia islamu

(zob. https://pl.wiktionary.org/wiki/janczar)

K

KOMITAT – określana także mianem żupy, podstawowa jednostka administracyjna Królestwa Węgier, na której czele stał żupan.
(zob. Historia Scepusii, Vol. I, red. A. Gabryś, S.A. Sroka, M. Starzyński, Kraków 2010, s. 559; https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/komitat;3924401.html)

KOMES – szlachecki tytuł używany przez członka drużyny królewskich; w dokumentach odnosi do →żupana.
(zob. Historia Scepusii, Vol. I, red. A. Gabryś, S.A. Sroka, M. Starzyński, Kraków 2010, s. 551)

L

LOCA CREDIBILIS – instytucje kościelne na Węgrzech mające prawo do wystawienia lub potwierdzenia dokumentu przez przywieszenie do niego własnej autentycznej pieczęci, pełniące zatem funkcję notariatu publicznego, administracyjnie ograniczonego do jednego komitatu. Jedynie kapituły w Budzie i Székesfehérvárze oraz bośniacki konwent joannitów miały zasięg krajowy.

(zob. Sroka S.A., Wokół kontaktów dawnych ziem węgierskich z Polską w średniowieczu. Szkice, Bydgoszcz 2002, s. 65; Falus O., Szpitalne zakony rycerskie w czasach Arpadów na Węgrzech, Zabrze-Tarnowskie Góry 2019, s. 58)

M

MADZIARYZACJA - (1) narzucanie lub przyswajanie kultury węgierskiej i języka węgierskiego; (2) nadawanie czemuś węgierskiego charakteru lub właściwości.

(zob. https://pl.wiktionary.org/wiki/madziaryzacja)

MÉLTÓSÁGSOR — lista godności, odpowiadająca liście świadków w polskiej dyplomatyce średniowiecznej. Jest to zestawienie osób, które w danym momencie sprawowały wyższe funkcje państwowe. Charakterystyczne jest to, że mimo występowania urzędnika w dokumencie, to nie musiał być on obecny przy jego wystawaniu.

(zob. Sroka S.A., Wokół kontaktów dawnych ziem węgierskich z Polską w średniowieczu. Szkice, Bydgoszcz 2002, s. 64-65; Czym jest méltóságsor? Dyplomatyka węgierska)

N

O

P

PALATYN (łac. comes palatinus) – najwyższy urzędnik dworu królewskiego od czasów rządów Stefana I. W skład jego kompetencji wchodziło sądownictwo, zarządzanie królewskimi finansami (od XII w. zajmował się tym → tawernik), zwoływanie sejmów krajowych, przewodniczenie poselstwom, dowodzenie wojskiem, rozsądzanie sporów między królem a szlachtą (w XV w.), podczas nieobecności króla zastępowanie go jako namiestnik (locumentes regius). Po 1270 r. działał również jako sędzia Kumanów. Na mocy ustawy z 1291 r. był mianowany przez króla za radą szlachty.

(zob. Historia Scepusii, Vol. I, red. A. Gabryś, S.A. Sroka, M. Starzyński, Kraków 2010, s. 553).

PENTAPOLITANA – związek miast Górnych Węgrzech powstały przed połową XV w. Tworzyły go miasta: Koszyce, Lewocza, Bardiów, Preszów i Sabinów. Pierwotna nazwa brzmiała quinque civitates superiores, jednak z czasem powszechniejsza stała się humanistyczna wersja, czyli Pentapolitana. Celem powstania związku była ochrona interesów handlowych tychże miast przed niebezpieczeństwem ze strony bratczyków oraz zagrożeniami wynikającymi z toczonych wojen o koronę węgierską. 

(zob. Sroka S.A., Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kraków 2010, s. 36; Historia Scepusii, Vol. I, red. A. Gabryś, S.A. Sroka, M. Starzyński, Kraków 2010, s. 363)

PRYSTALD – osoba w Królestwie Węgier reprezentująca króla w różnych działań prawnych (np. sprzedaż ziemi, objęcie majątku, rozstrzyganie sporów, potwierdzanie stanu prawnego) nadająca im tym samym moc prawną. Ze względu na słabą stronę takiej formy uprawomocnień wynikającej z ustnego przekazywania informacji po 1231 r. został zastąpiony przez → loca credibilis.

(zob. Historia Scepusii, Vol. I, red. A. Gabryś, S.A. Sroka, M. Starzyński, Kraków 2010, s. 555)

R

ROKOSZ – zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód. 

(zob. https://sjp.pwn.pl/sjp/rokosz;2574382.html)

S

SCHROTTER (łac. garratura) – monopol miast Królestwa Węgier na składowanie w piwnicach przywiezionych beczek wina i piwa, a także ich przewóz.

(zob. Sroka S.A., Średniowieczny Bardiów i jego kontakty z Małopolską, Kraków 2010, s. 71)

T

U

W

Z

Ż

ŻUPAN (łac. comes) – królewski urzędnik stojący na czele jednostko terenowo-administracyjnej nazywanej → komitat. Do jego zadań należało początkowo zarządzanie grodem, ściąganie danin oraz organizowanie żupnego wojska; posiadał także kompetencje sądownicze. Z biegiem czasu stał się funkcją tytularną, a urząd dziedziczny. Jego polskim odpowiednikiem był kasztelan.
(zob. Historia Scepusii, Vol. I, red. A. Gabryś, S.A. Sroka, M. Starzyński, Kraków 2010, s. 559)